Jest to ludność tworząca odrębną wolną grupę społeczną w Rzeczypospolitej (XV-XVIII wieku) oraz w państwie moskiewskim, a następnie w Rosji (XVI-XVIII wieku), zamieszkująca Ukrainę oraz część Białorusi.
Kozacy – podstawowe informacje
Należy wiedzieć, że uformowali się ze zbiegłych na Zaporoże chłopów, plebejuszy oraz drobnej szlachty ściganej często wyroki sądowymi. W obronie przed częstymi wówczas najazdami tatarskimi organizowali oddziały zbrojne i obozy warowne. Przed wyprawami wojennymi na Tatarów skupiali się w obozy wojskowe – kosze, gdzie wybierali naczelnego wodza – hetmana oraz dowódców oddziałów – atamanów. Ich centralnym ośrodkiem był silnie ufortyfikowany obóz warowny w Siczy. Werbowani na służbę Rzeczypospolitej od połowy XVI wieku, w 1578 roku zostali ujęci w specjalnym imiennym spisie, tzw. rejestrze.
Kozacy rejestrowi byli podporządkowani swemu przywódcy, starszemu rejestru, a ten bezpośrednio podlegał hetmanowi koronnemu. Samowolne wyprawy wojenne oraz ograniczenia liczby Kozaków rejestrowych były głównymi przyczynami licznych powstań kozackich. Najważniejszym z nich było powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (lata 1648-1654), które doprowadziło do powstania państwa kozackiego, składającego się z ziem województwa kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego. W 1667 roku ziemie podzielono pomiędzy Polskę i Rosję. Na mocy rozejmu w Andruszowie Ukraina Lewobrzeżna przypadła Rosji, Prawobrzeżna – Polsce. W 1668 roku oddano Rosji także Zaporoże. Wojska kozackie zlikwidowano w Polsce w 1699 roku. W Rosji autonomia kozacka została zniesiona w 1775 roku. Na wzór Kozaków zaporoskich w XVI wieku zaczęli się organizować zbiegowie z państwa moskiewskiego, osiedlający się nad rzeką Don – Kozacy dońscy oraz nad rzeką Jaik – Kozacy jaiccy, po przemianowaniu rzeki Jaik na Ural zwani uralskimi.
Ograniczani w autonomii (przyznanej im przez cara w 1613 roku) wywołali powstanie Stiepana Razina (lata 1668-1671), a następnie wzięli udział w powstaniu Jemieljana Pugaczowa (lata 1773-1175). Odegrali także znaczną rolę w kolonizowaniu Syberii. W XIX wieku formacje kozackie wykorzystywano do tłumienia powstań narodowych, w tym polskich. Po przewrocie październikowym w 1917 roku część Kozaków poparła Białą Gwardię (A. Dutow, A. Kaledin), część bolszewików (S. Budionny). W Rosji radzieckiej zlikwidowano ich odrębność w 1920 roku. Do 1936 roku mieli też zakaz służby w armii radzieckiej.
Część Kozaków walczących w czasie II wojny światowej w formacjach kolaborujących z Niemcami została przekazana w 1945 roku przez aliantów zachodnich władzom ZSSR. Kozacy powtórnie zorganizowali się dopiero u schyłku lat 80-tych XX wieku, działając aktywnie zarówno w Rosji, jak i w niepodległej Ukrainie.
Więcej artykułów dotyczących wojsk i militariów znajdziesz w serwisie defence.pl.